زندگی نامه ابن سیبویه ، دانشمند و نحوی ایرانی
برای آشنایی با فعالیت های این عالم مشهور ایرانی ادامه مطلب را مطالعه بفرمایید.
نام: عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه
زادروز : 140ه.ق(760م،همدان یا بیضا)
درگذشت: 180ه.ق(796م،شیراز)
آثار : الکتاب
« عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه »، دانشمند و نحوی مشهور ایرانی و پیشوای مکتب نحوی بصره بود.
زندگی
سیبویه به سال (۱۴۰) هجری قمری در شهر بیضا در شهرستان سپیدان امروزی از توابع فارس زاده شد، در سن ۱۴ سالگی برای تحصیل علم رهسپار بصره شد، چنانکه در آن دوران بغداد مرکز علم ودانش بود؛ و در آنجا یکی از برجستهترین علماء علم اللغة شد.
وی از علم نحو زبان عربی است و «الکتاب» وی، اوّلین کتاب حاوی صرف و نحو عربی و از منابع و مأخذ قابل اطمینان است.
وی نزد یکی از بزرگترین استادان علوم صرف ونحو در آن دوران خلیل فراهیدی کسب علم نمودهاست.
اهمیت تاریخی سیبویه از آن جهت است که نخستین فردی بود که برای زبان عربی صرف و نحو نوشت و صداها را در این زبان مشخص ساخت؛ بنابراین، علامات ضمه، فتحه، کسره و تنوینها اختراع و کار سیبویه ایرانی است. وی با این عمل عنوان «سیبویه نحوی» را به خود اختصاص داد. بدون کاری که سیبویه کرد و در آن زمان یک شاهکار بود، پیشرفت زبان عربی میسر نبود و استحکام این زبان به این صورت باقی نمیماند. به این ترتیب، این ایرانیان بودند که برای اعراب دستور زبان (صرف و نحو) نوشتند.
پیشوای مکتب نحوی بصره
کنیه
منابع برای وی، کنیههای ابوبِشر، ابوعثمان و ابوالحسن را ذکر کردهاند که به کنیه نخست مشهورتر بوده است. در برخی منابع ابوبِشر به ابوبشیر و ابوالحسن به ابوالحسین تصحیف شده است.
محل تولد
وی در حدود ۱۴۰ ق در بیضاء از توابع شیراز به دنیا آمد. منابع کهن وی را از موالی بنیحارث بن کعب و آل ربیع بن زیاد حارثی دانستهاند.
معنای سیبویه
بیشتر منابع برآنند که سیبویه به معنای بوی سیب است که در این صورت باید اصل کلمه «سیب بویه» باشد؛ اما ابن خالویه این کلمه را مشتق از « سی» و « بویه» میداند؛ یعنی کسی که سی بوی خوش از او برآید و در تفسیر آن گفته است که چون سیبویه همیشه عطرآگین بوده او را این لقب دادهاند. برخی نیز سِیبَوَیه را مرکب از « سیب» و « ویه» به معنی سیب وش یا مانند سیب دانسته، برآنند که چون وی زیبا روی و گونههایش به سرخی سیب بوده او را این لقب دادهاند. برخی مستشرقان نیز اشتقاق سیبویه از سیب را پذیرفتهاند و برآنند که این کلمه در اصل « سِیبُو» به معنی سیب کوچک و نامی تحبیبی بوده است.
وفات و محل دفن
طبق نوشته روزنگارهای بینالمللی، «سیبویه»زبانشناس معروف ایرانی در نخستین هفته ژانویه سال ۷۹۳ میلادی در شیراز درگذشت. بنا به روایتی، وی در سال ۱۸۰، در سن چهل سالگی درگذشت و در گورستان باهلیه مدفون شد. اینک بر قبر او سنگ سیاهی است که در دکانی در دروازه کازرون قرار دارد و به سنگ سیاه معروف است. یک مزار دیگر نیز درشهر قدیمی سیراف که اکنون بندر طاهری نامیده میشود واقع در عسلویه استان بوشهر وجود دارد که بنام مزار این دانشمند معروف است.
عدهای بر این باورند که اگر سیبویه ایرانی برای زبان عرب صرف و نحو ننوشته بود این زبان در نوشتار همانند لهجه (گویش) یکنواخت بودن خود را از دست میداد.
سیبویه هنگام که عزم سفر به خراسان نموده بودن در عرض راه بیمار میشود، ودر سال (۱۸۰هـ/ ۷۹۶م) در عمر ۴۰ سالگی در شهر شیراز درگذشت.
منابع کهن سال ولادت وی را ذکر نکردهاند. اما وفات او را به اختلاف در ۱۸۰ ق، ۱۷۷ ق، ۱۹۴ ق، ۱۶۱ ق دانستهاند. به روایت ابن درید وی در شیراز وفات یافته است. اصمعی قبر وی را در شیراز دیده و ابیاتی را که بر روی آن نوشته شده بوده، نقل کرده است.
با این حال ابن قانع در روایتی وفات وی را در بصره و ابن جوزی آن را در ساوه دانستهاند.
به گفته خطیب بغدادی وی در ۳۲ سالگی و به روایت مرزبانی در ۳۸ سالگی وفات یافته است.
اما برخی منابع روایت ثعلب را که گفته است وی بیش از ۴۰ سال زیسته، ترجیح دادهاند. از آغاز زندگی وی آگاهی زیادی در دست نیست.
سفر به عراق
وی در روزگار خلافت هارون الرشید به عراق رفت و پس از فراگیری فقه و حدیث به نحو و لغت روی آورد و نزد عیسی بن عمر ثقفی ( د. ۱۵۰ ق) که از نخستین نحویان به شمار میآید، کتاب « الجامع فی النحو» او را خواند.
استادان
وی علاوه بر اینکه از خلیل درس میگرفت نزد استادان دیگری مانند عیسی بن عمر و یونس به شاگردی نشست و لغت را هم از ابو خطاب اخفش( معروف به اخفش اکبر) فرا گرفت. آنگاه به تألیف کتابی در نحو پرداخت که ابن ندیم دربارهٔ آن مینویسد: نه پیش از وی کسی مانند آن را تألیف نموده و نه بعد از او کسی تألیف خواهد کرد.
وی نزد سایر عالمان نیز نظیر یونس بن حبیب و حماد بن سلمه نیز دروس صرف، نحو، شعرو ادب را فرا گرفت.
شاگردان
ابوزید انصاری با افتخار فراوان وی را از شاگردان خود دانسته و مدعی است که هر جا سیبویه در کتابش عبارت «اَخبَرنی ثقة» را به کار برده است، مقصودش من بودهام.
مناظره با کسائی
سیبویه پس از آنکه در علوم مختلف و به ویژه صرف و نحو تبحر یافت، از بصره به بغداد رفت و به حضور یحیی بن خالد برمکی رسید و از وی خواست تا مقدمات مناظره با کسائی را که در راس نحویان کوفه و معلم امین، فرزند هارون الرشید بود، فراهم آورد. یحیی نخست سیبویه را از این کار برحذر داشت، اما با اصرار وی این مناظره، در حضور گروهی از نحویان از جمله سعید بن مسعده معروف به اخفش اوسط و فرّاء در بغداد برگزار شد و چون در مسئلهای نحوی میان سیبویه و کسائی اختلاف افتاد، امین جانب استادش کسائی را گرفت و سرانجام با نیرنگ و جنجال آفرینی این مناظره که به « زنبوریه» شهرت یافت، به سود کسائی پایان یافت.
سیبویه پس از مناظره
سیبویه پس از آن بغداد را ترک کرد و به زادگاهش در شیراز بازگشت و اندکی بعد درگذشت. به روایتی وی پس از آنکه در این مناظره ناکام ماند، بر آن شد تا به خراسان نزد طلحة بن طاهر که شیفته نحو بود، رود. اما پیش از رسیدن به بارگاه وی در ساوه بیمار شد و در همانجا درگذشت. در روایت دیگری آمده است که وی در حال احتضار سرش را در دامن برادرش گذاشت و چشم از جهان فرو بست.
شهرت مناظره زنبوریه
مناظره جنجال برانگیز زنبوریه، از شهرت فراوان برخوردار است و در منابع کهن انعکاس فراوان یافته است. ابوالحسن بن محمد انصاری در منظومه خود ماجرای این مناظره را به نظم درآورده است. برخی این مناظره را سبب مرگ زودرس سیبویه دانستهاند. سیبویه مناظرات نحوی دیگری نیز با دانشمندانی چون اصمعی داشته است.
شهرت سیبویه
شهرت سیبویه به «الکتاب» است که آن را به سبب ارزش و اهمیتش، قرآن النحو میخواندهاند. وی در این کتاب، برای نخستین بار اصول و قواعد نحو را پایهریزی کرد و شکل نهایی بخشید.
پیدایش مکتب نحوی بصره
با ظهور «الکتاب» مکتب نحوی بصره به ریاست سیبویه پدید آمد و در مقابل آن مکتب کوفه که کسایی در راس آن بود، شکل گرفت و اختلافات میان نحویان دو مکتب آغاز شد و تا قرنها ادامه یافت.
جامعیت الکتاب
قواعدی که سیبویه در «الکتاب» تدوین کرد، چندان مستحکم، استوار و جامع بود که تا قرنها بعد نحویان نتوانستند چیز جدیدی بر آن بیفزایند و تنها به شرح و تبیین آن بسنده کردند. البته پیش از سیبویه رسالههایی درباره علم نحو توسط دانشمندانی چون عیسی بن عمر و خلیل بن احمد تالیف شده بود، چندانکه گفتهاند سیبویه قواعد نحوی کتاب «الجامع» عیسی بن عمر را بسط داد و مباحثی را که از خلیل بن احمد فرا گرفته بود، بدان افزود و همه را در قالب «الکتاب» به نام خود عرضه کرد. این روایت پذیرفتنی نیست؛ زیرا آثار عیسی بن عمر و خلیل بن احمد از حد قواعدی ساده، ابتدایی و ناقص تجاوز نمیکردهاند و نمیتوانستهاند پشتوانه و اساس کتابی چنان عظیم و پربار و جامع باشند. ازاینرو ظهور «الکتاب» و تدوین زودهنگام دستور زبان عربی با آن جامعیت و به شکل تکامل یافته و بدون پشتوانه و پیشینهای محکم و استوار، باعث شده پژوهشگران گمان کنند که سیبویه با الهام گرفتن از آثار دستورنویسان بیگانه به ویژه یونانیان و هندیان اقدام به این تالیف عظیم کرده است.
مهمترین اثر در نحو عربی
سیبویه با تالیف «الکتاب»، سنگبنای نحو عربی را بنیان نهاد. این کتاب در طول تاریخ و از زمان تالیف تا به امروز مهمترین و مشهورترین اثر در نحو عربی به شمار میرود. شروح فراوانی که در دورههای مختلف بر آن نوشته شده، حاکی از اهمیت و ارزش بسیار آن است.
منبع
الحموی، یاقوت، ابوعبدالله، (معجم البلدان) ، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، جلد سوم، چاپ سال ۱۹۹۰ مبلادی به (عربی).
وفیات الأعیان.
«سیبویه: دستورنویس و زبانشناس»، محمد دبیرمقدم، مجله دستور، شماره شش، اسفند ۱۳۸۹
نرمافزار ادبیات عرب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.